Jongeren in de Rand

De Vlaamse Rand vanuit wetenschappelijk perspectief

Sociaal-ruimtelijke, demografische en economische dynamieken in de Vlaamse Rand worden meebepaald door de nabijheid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Saeys & Echeverria, 2022). Het bestaande onderzoek wijst er reeds op dat de bestuurlijke administratieve grenzen tussen Brussel en de Vlaamse Rand niet noodzakelijk samenvallen met de grootstedelijke uitdagingen die duidelijk voelbaar zijn in de Vlaamse Rand (Witte et al., 1993). Deze impact is ook steeds sterker voelbaar op het vlak van het onderwijs in de Rand. De huidige fiche staat stil bij een aantal cijfergegevens die wijzen op mogelijke toekomstige uitdagingen op het vlak van onderwijs.  Zowel Brussel als delen van de Vlaamse Rand evolueren naar een demografisch jongere en meer diverse context. Het is dan ook een uitdaging om binnen die context beleid te ontwikkelen voor de groepen die er nu sterker aanwezig zijn (Kavadias et al, 2022). Tot op heden bestaat er bijvoorbeeld relatief weinig specifiek onderzoek naar de jongeren in de Vlaamse Rand. Het bestaande onderzoek zoals het JongerenOnderzoeksPlatform focust zich op de grootsteden, maar heeft niet de middelen om ook rekening te houden met de randgebieden rond die grootsteden (Elchardus et al, 2011). Deze fiche beoogt de specificiteit van de jongeren van de Vlaamse Rand in kaart te brengen. De focus ligt hierbij op het aandeel 0-24-jarigen in de Vlaamse Rand vergeleken met het Vlaams Gewest. Daarnaast zetten we de informatie op een rij over de herkomst en nationaliteit van de jongeren tussen 0-24 in de Vlaamse Rand, in vergelijking met het Vlaams Gewest.

Jongeren in de Vlaamse Rand

Alvorens dieper in te gaan op de specifieke kenmerken en verdelingen van jongeren in de negentien gemeenten die de Vlaamse Rand vormen, staan we stil bij het aandeel van jongeren in de Vlaamse Rand. Als we de verdeling van het aantal jongeren (0-24) opsplitsen per gemeente in de Vlaamse Rand valt een duidelijk patroon op dat gelijkloopt met de clusters van gemeenten zoals Echeverria en Janssens die afbakenden (Echeverria & Janssens, 2020). Een meer rurale gemeente zoals Merchtem heeft 27,4% 0-24-jarigen, terwijl een tewerkstellingsgemeente zoals Vilvoorde 34,6% 0-24-jarigen kent. Verder tonen de data van het Agentschap Binnenlands Bestuur ons dat het aandeel aan 0-4-jarigen in de Vlaamse Rand (4,5%) ook hoger ligt dan in het Vlaams Gewest (3,9%) (ABB, 2021). Dit verschil werpt de vraag op hoe dit zich op termijn zal manifesteren in een onderwijslandschap dat reeds een schaarste kent (Havermans et al, 2022). In het algemeen, is de bevolking van de Vlaamse Rand jonger dan de bevolking van het Vlaams Gewest (ABB, 2021).

Het aandeel en de spreiding van de jongeren in de Vlaamse Rand brengen wezenlijke uitdagingen met zich mee. Enkele van deze uitdagingen werden reeds beschreven door BRIO, zoals de mogelijke verzadiging van het onderwijslandschap, alsook de steeds diverser wordende leerlingenpopulatie in de Vlaamse Rand (Echeverria, 2021; Saeys & Kavadias, 2022). Daarnaast bieden administratieve data slechts een gedeeltelijke indicatie, aangezien deze geen rekening houden met de instroom naar scholen in de Vlaamse Rand vanuit Brussel en de rest van het Vlaams Gewest. De administratieve data wijzen er echter wel op dat in de Vlaamse Rand het aandeel 0-19-jarigen, in verhouding tot de 20-64-jarigen hoger, terwijl het aandeel gepensioneerden tegenover de 20-64-jarigen lager ligt dan in het Vlaams Gewest. Onderstaande tabel (tabel 1) illustreert dit aan de hand van de respectievelijke ‘groene druk’ en ‘grijze druk’. De groene druk is het aandeel niet-werkende-jongeren tegenover de werkende bevolking tussen 20 en 64, terwijl de grijze druk het aandeel gepensioneerden tegenover de werkende bevolking tussen 20 en 64 weerspiegelt.

De groene druk is duidelijk hoger in de Vlaamse Rand. Terwijl het Vlaams Gewest nood heeft aan een beleid op maat van een steeds ouder wordende bevolking, heeft de Vlaamse Rand nood aan een beleid op maat van een steeds groeiend aandeel jongeren. De totale demografische druk, die een maat geeft voor het aandeel niet-werkende tegenover werkende bevolking, ligt er ook hoger. De beleidsmatige gevolgen vormen niet de kern van deze fiche, maar een aantal zijn wel heel evident. De Rand bijvoorbeeld zal een andere aanpak vergen in een tijd waarin er een groot tekort bestaat aan leraren. Het stijgende aandeel jongeren en het verschil in evolutie tussen de Rand en de rest van het Gewest wordt duidelijk wanneer we het percentage 0-24-jarigen in de Vlaamse Rand en het Vlaams Gewest tussen 1990 en vandaag vergelijken. 

Bovenstaande grafiek (grafiek 1) illustreert voor de Vlaamse Rand tussen 1990 en 2000 een daling in het aantal 0-24-jarigen, van 31,2% naar 29,6%. De proportie jongeren (0-24) was rond de eeuwwisseling in de Vlaamse Rand gelijkaardig aan de rest van het Vlaams Gewest. Vanaf dan stijgt het aandeel 0-24-jarigen in de Vlaamse Rand van 29,6% in 2000 naar 31,1% in 2022. Deze stijging is op zich niet spectaculair maar verschilt wel duidelijk met de dalende demografische evolutie in de rest van het Vlaams Gewest (van 32,4% 0-24-jarigen in 1990 naar 27,1% in 2022). Deze tendens komt overeen met de vergrijzing die zich manifesteert in grote delen van West-Europa (Eurostat, 2020). Verklaringen voor de afwijkende beweging in de Vlaamse Rand zijn onder meer te vinden in de toenemende immigratiebewegingen, met een stijgende diversiteit in de Vlaamse Rand tot gevolg (Degadt et al, 2012, 24).

De Vlaamse Rand sluit daarmee aan bij een evolutie van verjonging die zich in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest vroeger manifesteerde (zie ook Deboosere en collega’s, 2009). De gemiddelde leeftijd daalde tussen 1992 en 2014 continu in het Gewest. Op heden is de gemiddelde leeftijd er 37,5 jaar (Elchadus et al. 2011; Hermia, 2020; Kavadias et al. 2022), en het aandeel jonge mensen (tussen 0 en 25) omvat er ongeveer 25% van de bevolking.

Als de evolutie van de jongste leeftijdsgroep vergeleken wordt volgens gemeente, wordt een meer gedifferentieerd patroon zichtbaar: het aandeel 0-24-jarigen blijft tussen 1990 en vandaag relatief stabiel in de meeste gemeenten.

Daarnaast volgen enkele gemeenten duidelijk de tendens van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Tewerkstellingsgemeenten zoals Vilvoorde, en Machelen kennen een duidelijke stijging van het aandeel 0-24-jarigen. Dat is ook het geval in de faciliteitengemeente  Drogenbos. Hier tegenover staat een duidelijke daling van die jongste groep in de semi-rurale gemeenten zoals Meise en Merchtem, maar ook in de andere faciliteitengemeenten. Globaal genomen, kent men dus een stijging in de tewerkstellingsgemeenten en een daling in de semi-rurale gemeenten.

Diversiteit bij de jongeren in de Vlaamse Rand

Een van de oorzaken van de toename van het aandeel jongeren ligt bij de stijgende externe en interne migratie naar de Vlaamse Rand (ABB, 2021). Een deel van de toenemende diversiteit is dan ook te wijten aan de stijgende migratie naar de Vlaamse Rand. Een manier om die diversiteit in kaart te brengen is door de herkomst te beschrijven op basis van eigen nationaliteit bij geboorte, maar ook door de nationaliteit bij geboorte van een van de ouders mee te nemen, dus : a) als de persoon bij geboorte niet de Belgische nationaliteit had  of b) als vader van de persoon bij zijn geboorte niet de Belgische nationaliteit had of c) als de moeder van de persoon bij haar geboorte niet de Belgische nationaliteit had. Als aan geen enkele van deze drie criteria wordt voldaan, of als de informatie driemaal ontbreekt, dan blijft herkomst Belgisch. In 1990 was slechts 11,7% van de inwoners in de Vlaamse Rand van buitenlandse herkomst. Zo’n 32 jaar later in 2022 stelde de provincie in cijfers, op basis van het rijksregister, vast dat 43,5% van de inwoners in de Vlaamse Rand van niet-Belgische herkomst is. Vergeleken met het Vlaams Gewest dat 24,7% inwoners telt met een niet-Belgische herkomst, ligt de proportie inwoners van niet-Belgische herkomst in de Vlaamse Rand met 43,5%, merkelijk hoger. Onderstaande grafiek schetst de evolutie van het aandeel niet-Belgen in de Vlaamse Rand per cluster van randgemeenten.

De bovenstaande grafiek bevestigt de vaststellingen van Janssens en Echeverria (2021) die stelden dat de immigratie van mensen met een niet-Belgische achtergrond aanvankelijk te situeren was in een beperkt aantal gemeenten dicht grenzend aan Brusselse wijken met een gelijkaardig demografisch profiel, en vervolgens verder verschoof naar verder gelegen gemeenten (Janssens & Echeverria, 2021) Deze dynamiek, werd reeds in kaart gebracht door het BRUXODUS onderzoek, waaruit bleek dat het merendeel van de verhuizende Brusselaars zich vestigt in de Vlaamse Rand (Janssens, 2020). Deze tendens trekt zich door in 2022, waarbij het nog steeds de noordoostelijke, noordelijke en oostelijke randgemeenten zijn die het meeste mensen omvatten van niet-Belgische herkomst. Deze worden echter op de voet gevolgd door de faciliteitengemeenten aan de oostrand en de zuidwestelijke randgemeenten. Over het algemeen manifesteert zich een globale stijging van het aandeel inwoners van ‘niet-Belgische origine’ (zoals gedefinieerd door het rijksregister) doorheen de volledige Vlaamse Rand.

Bovenstaande tendens manifesteert zich nog sterker bij de groep 0-24-jarigen in de Vlaamse Rand. Het gemiddelde aandeel jongeren tussen 0-24 van ‘Belgische’ herkomst situeert zich op 40,1% voor de volledige Vlaamse Rand. Een beeld opgesplitst per gemeente laat ook zien dat het aandeel aan jongeren tussen 0-24 met een Belgische herkomst een relatief ongelijke spreiding vertoont.

Deze ongelijke spreiding volgt de logica van de voorgaande tendensen, waarbij de noordelijke, noordoostelijke en oostelijke randgemeenten een sterker aandeel aan inwoners van niet-Belgische herkomst bevatten dan de voorstedelijke en zuidoostelijke randgemeenten. Zo merken we in de noordelijke en oostelijke Rand op dat het aandeel Belgische herkomst relatief laag ligt. De gemeenten Machelen (21,7%), Vilvoorde (24,7%), Drogenbos (27,1%), Sint-Pieters-Leeuw (31,3%) en Kraainem (34%), kennen maximaal één op drie jongeren met een Belgische herkomst, terwijl meer zuidelijke gemeenten zoals Meise, Overijse en Beersel nog duidelijk meer dan één op drie jongeren met een Belgische herkomst kennen (Provincie in cijfers, 2022).

Daarnaast toont onderstaande tabel aan dat in Vilvoorde, Machelen, Wemmel en Drogenbos het aandeel van jongeren met een niet-Europese herkomst boven de 40% draait. Het is duidelijk dat de diversifiëring van de Vlaamse Rand zich sterk manifesteert bij de jongeren tot en met de leeftijd van 24, waarbij de logica van een stijgend aandeel jongeren niet-Belgische herkomst zoals gesteld door Deboosere en collega’s (2009) maar ook door Janssens en Echeverria (2021) zich verder doortrekt bij de jongeren in de Vlaamse Rand.

Deze cijfers dienen echter met de nodige omzichtigheid en nuance te worden benaderd. De cijfers over het aantal ‘geboortes met Belgische nationaliteit’ laten zien dat het gemiddelde aandeel van in België geboren jongeren nog een stuk hoger ligt dan het aandeel van een niet-Belgische geboortenationaliteit. Hier merken we enkel in de noordoostelijke Rand (Vilvoorde, Zaventem, Machelen en Kraainem) dat er tussen de 30 en 40% niet-Belgen te vinden zijn.

Daarnaast zien we in de gemeenten Grimbergen, Meise, Merchtem, Dilbeek, Beersel, Linkebeek, Hoeilaart en Overijse een hoger aandeel geboorten van kinderen met de Belgische geboortenationaliteit. Hieruit concluderen we dat er in de Vlaamse Rand een sterke diversiteit bestaat als we kijken naar herkomst, maar dat veel van de jongeren met een buitenlandse herkomst wel de Belgische nationaliteit hebben bij geboorte.

Conclusie

In de Vlaamse Rand is het aandeel aan 0-19-jarigen niet alleen groter dan in het Vlaams Gewest, de spreiding van het aandeel jongeren is er ook veel diverser. In die hoedanigheid volgt de Vlaamse Rand de demografische bewegingen die zich voordoen in de grootstedelijke context van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Daar zien we, net zoals in de Vlaamse Rand, een stijging in het aandeel van jongeren, in tegenstelling tot het Vlaams Gewest waar het aandeel jongeren proportioneel afneemt. Daarnaast evolueren een aantal randgemeenten (voorlopig met name de noordelijke, noordoostelijke en oostelijke) tot diverse gemeenten in termen van achtergrond. Het groeiend aandeel jongeren, en het diverse karakter daarvan, kunnen voor wezenlijke uitdagingen zorgen op het vlak van onderwijs en vrije tijd, zeker wat betreft inclusiviteit. Enkele van de mogelijke uitdagingen en opportuniteiten manifesteerden zich in het recent verleden in Brussel (Kavadias et al, 2022), en werden samengevat in de overzichtsfiche Zinnekes, een Brusselse bril (2023). Deze grootstedelijke dynamieken kunnen wellicht ook worden geanticipeerd in de Vlaamse Rand. Een aangepast beleid is derhalve noodzakelijk. Dit impliceert echter meer fijnmazige kennis over het profiel, de attitudes en de wensen van jongeren in de Vlaamse Rand.

Bronnen

Agentschap Binnenlands Bestuur. (2021, December). Een blik op de Vlaamse Rand 2021. Toelichtingsnota.

Deboosere, P., Eggerickx, T., Van Hecke, E., & Wayens, B. (2009). The population of Brussels: A demographic overview. Brussels Studies, 3, 1-17.

Degadt, J., De Metsenaere, M., De Vlieger, M., Janssens, R., Mares, A., & Van Wynsberghe, C. (2012). Internationaliseringsprocessen en hun impact op de Vlaamse Rand rond Brussel. Een stand van zaken en aanzet tot verder onderzoek. In De internationalisering van de Vlaamse Rand rond Brussel (pp. 11-24). ASP.

Echeverria Vicente, N. J. (2021). Evolutie van het aantal leerlingen en simulaties van de toekomstige schoolgaande bevolking (kleuter-, lager- en secundair onderwijs) in de Vlaamse Rand. BRIO.

Echeverría Vicente, N. J., & Janssens, R. (2020). Naar een typologie van de Vlaamse Rand gebasseerd op sociaaleconomische profielen. BRIO Working Paper 7.

Elchardus, M., Vettenburg, N., & Put, J. (eds.) (2011). Jong in Brussel. Bevindingen uit de JOP- monitor Brussel. Leuven: Acco.

Havermans, N., Kangas, T., & Surkyn, J. (2022). Capaciteitsmonitor 2021: Analyse van capaciteitsnoden en pendelbewegingen in Vlaanderen.

Hermia, J.P. (2020). Demografische barometer 2019 van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest. Focus 34, Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse.

Janssens, R. (2020) Verhuizen van Brussel naar Vlaanderen. BRIO.

Janssens, R., Kavadias, D., & Mares, A. (2018) In de ban van de Rand – verkennend onderzoek naar de uitdagingen en kansen in de Vlaamse Rand rond Brussel. BRIO.

Kavadias, D., Spruyt, B., Engels, N., & Van Cappel, G. (Eds.) (2022). Zinnekes zijn Debest: Diversiteit aan het werk bij Brusselse jongeren van vandaag. ASP / VUBPRESS.

Kavadias, D., Engels, N., Van Cappel, G., & Spruyt, B. (2022). Debest en de Zinnekes. In Zinnekes zijn Debest: Diversiteit aan het werk bij Brusselse jongeren van vandaag (blz. 185-200). ASP / VUBPRESS.

Kavadias, D., Echeverria Vicente, N. J., Van Cappel, G., Spruyt, B., & Engels, N. (2022). Jongeren in Brussel. In D. Kavadias, B. Spruyt, N. Engels, & G. Van Cappel (editors), In Zinnekes zijn Debest: Diversiteit aan het werk bij Brusselse jongeren van vandaag (blz. 13-40). ASP / VUBPRESS.

Saeys, M., & Echeverria, N. (2022). De ‘grenzen’ van de Vlaamse Rand Rond Brussel. BRIO.

Saeys, M., & Kavadias, D. (2022). Een sociografie, wie verhuist naar de brede Vlaamse Rand Rond Brussel?. BRIO.

Saeys, M. (2023) Zinnekes, een Brusselse bril. BRIO.

Witte, E. (Red). (1993). De Brusselse Rand. Vubpress.