Zinnekes, een Brusselse bril

Inleiding – DEBEST en de Zinnekes

In het voorjaar van 2015 werden de kiemen gelegd voor het onderzoeksprogramma “Democratic Empowerment of Brussels Education, Students and Teachers”, of kortweg DEBEST. Dit interdisciplinaire onderzoeksprogramma was gericht op het begrijpen van de processen van sociale cohesie en polarisering bij Brusselse jongeren en hoe deze zich ontwikkelen.

In deze overzichtsfiche wensen we vooreerst te recapituleren; terug te blikken op de route de passage van DEBEST. Een volledig en genuanceerd beeld schetsen van de Brusselse jeugd blijft immers geen sinecure. Al te vaak wordt slechts een segment van de jeugd beschouwt, vaak in functie van een specifiek onderzoeksthema, domein of opdracht. Hierdoor blijft een holistische beschrijving van deze diverse doelgroep afwezig, of wordt deze herleid tot een aantal types jongeren in parallelle leefwerelden (Sacco et al. 2016).

Het klinkt ondertussen cliché, maar de superdiversiteit waarin deze jongeren opgroeien biedt wezenlijke uitdagingen. Door in te zoomen op de generatie die in deze complexiteit opgroeit kunnen we inspelen op wat er daadwerkelijk leeft in de stad, evenals conclusies trekken voor de gehele samenleving, en onze gezamenlijke toekomst. Uit het onderzoeksprogramma bleek herhaaldelijk dat Brussel en haar jeugd ook ongekende opportuniteiten biedt, een teken van hoop. Met een blik op de toekomst acht het DEBEST-Team het daarom pertinent om een realistische en vooral een Brusselse bril voor te stellen.

Hiertoe werden Nederlandstalige en Franstalige jongeren via enquêtes en interviews bevraagd. In het schooljaar 2018-2019 werden 1.883 enquêtes afgenomen bij scholieren tussen 15 en 17 jaar uit het vierde jaar secundair onderwijs. Concreet gaat het om 1.883 leerlingen uit 11 Nederlandstalige en 13 Franstalige scholen. Daarnaast zijn er ook 34 Brusselse leerlingen bevraagd via verkennende diepte-interviews. Op het ogenblik van de dataverzameling zaten deze respondenten in het vierde, vijfde of zesde jaar van het secundair (Nederlandstalig) onderwijs. De combinatie van beide werkwijzen geeft ons een adequaat beeld van de populatie jongeren die in Brussel schoolloopt.[1]

Brussel, een sociaal labo voor de toekomst?

In wat volgt belichten we eerst twee belangrijke kenmerken van Brussel: haar diverse karakter en haar jonge leeftijdsstructuur. Dat laat ons toe om vervolgens in te gaan op de kansen en uitdagingen waarmee de jongeren in Brussel geconfronteerd worden.

De diverse stad

Een eerste in het oog springende vaststelling is dat Brussel divers is, en zelfs zo divers dat we het “superdivers” kunnen noemen (Vertovec 2007). In een dergelijke stad maakt de meerderheid van de inwoners deel uit van een etnisch-culturele minderheid; een tendens die ook steeds meer voelbaar is in de omliggende regio’s van Brussel (Degadt et al. 2012; Janssens 2019).

Concreet is het aandeel van mensen die als Belg geboren zijn de afgelopen twee decennia gedaald, terwijl het aandeel van genaturaliseerde en het aandeel van EU-inwoners enorm gestegen is, zoals Figuur 1 illustreert.

Deze toegenomen diversiteit is vooral zichtbaar bij de jongste groep Brusselaars (Missine et al. 2017). Uit recente cijfers over de herkomst van het Belgische Statistiekbureau blijkt dat 9 van de 10 jonge Brusselaars (tussen 0 en 17 jaar) een buitenlandse herkomst heeft. Toch is ook deze groep divers. In totaal gaat het om 183 nationaliteiten, elk met hun eigen etnisch-culturele en taalkundige achtergrond. Meer dan een derde (36%) van de Brusselse jongeren heeft twee ouders met een buitenlandse (als eerst geregistreerde) nationaliteit; 13% heeft slechts één ouder met een buitenlandse origine en 11% van deze jongeren is niet-Belg (STATBEL 2021).

De jonge stad

Daarnaast is Brussel ook de enige verjongingsregio in België. De demografische evolutie van het hoofdstedelijk gewest toont een verjongingsproces in de tijd waarbij de gemiddelde leeftijd van 1992 tot 2014 continu daalde (Hermia 2021). Deze verjonging gaat hand in hand met internationale migratie en de relatief jonge leeftijdsstructuur van deze nieuwkomers (Deboosere et al. 2009). Zoals de grafiek illustreert heeft het verjongingsproces zich de voorbije decennia doorgezet. In eerdere prognoses zou deze stabiliseren om vervolgens weer toe te nemen in de nabije toekomst. Ten gevolge van COVID19 lijkt de verjonging gestabiliseerd. In alle gevallen blijft de groep jongeren een belangrijk segment van de Brusselse bevolking.

De gesegregeerde stad

Een aanzienlijk aandeel van deze diverse groep jongeren groeit op in een situatie van sociale kwetsbaarheid, terwijl een andere groep opgroeit in een meer geprivilegieerde sociale omgeving (Sacco et al. 2016; Costa & De Valk 2018). Beide type jongeren komen zelden met elkaar in contact in het schoolsysteem of in vrijetijdsruimtes (Sacco et al. 2016), ze vertonen niet dezelfde geografische mobiliteitspatronen (Devleeshouwer 2013), noch hebben ze dezelfde kansen op de arbeidsmarkt of toegang tot adequate huisvesting en gezondheidszorg (OGC 2019). Het gevolg is een sterk gedualiseerde stedelijke context, dewelke vormgeeft aan de meervoudige identiteiten van de Brusselse jeugd.

(Samen)leven in superdiversiteit

Het voorgaande laat ons toe in te gaan op de kansen en uitdagingen waarmee de Brusselse jeugd geconfronteerd worden. Superdiverse steden waar de meerderheid van de populatie een migratieachtergrond heeft leiden immers tot meerduidige uitkomsten. Te vaak focussen we op wat als onwenselijk wordt beschouwd. Uit het onderzoeksprogramma bleek echter herhaaldelijk dat Brussel en haar jeugd ongekende opportuniteiten biedt.

Perceptie van discriminatie

Een eerste uitdaging wijst op het effect van ervaren discriminatie. We stellen hierbij dat de ‘ervaring’ of het ‘gevoel’ van discriminatie gelijkgesteld kan worden met een vorm van feitelijke discriminatie (Mansoury, Kavadias & Echeverria Vincente 2022).

De mate waarin jongeren zich gediscrimineerd voelen in Brussel is hoger dan wat men zou verwachten in een democratische welvaartsstaat. Vooral de verschillen tussen jongeren van Belgische en van Marokkaanse origine zijn zorgwekkend. Zoals de tabel illustreert, blijkt dat een aanzienlijk aandeel jongeren van Marokkaanse en Afrikaanse origine vormen van discriminatie hebben ervaren op school, op straat en in contacten met de politie. Ongetwijfeld kenmerkt het opgroeien in discriminatie een grote groep van deze jongeren en bepaalt dit in grote mate hun beeld van wat de Brusselse samenleving hen te bieden heeft.

Bereidheid tot het gebruik van geweld

Zorgwekkend genoeg uit deze perceptie van ongelijke behandeling zich in een toenemende mate van rechtvaardiging van geweld (Mansoury, Kavadias & Echeverria Vincente 2022).

De resultaten uit Tabel 2 onderbouwen dat een dergelijk gevoel van onrechtvaardigheid een voedingsbodem vormt voor de intentie om geweld te gebruiken en het verwerpen van de democratische normen. Gebeurtenissen zoals de oproer tegen de coronamaatregelen, de quasi jaarlijkse vernielingen tijdens de nieuwjaarsnacht of de rellen in de nasleep van de voetbalwedstrijd België-Marokko zijn hier potentiële indicaties van. Erkenning en herkenning van dit collectieve feit is een eerste stap om het aan te pakken.

Houding ten aanzien van democratie

Deze bevindingen tonen aan dat een geringe tevredenheid over de democratie of het gevoel niet verbonden te zijn met het land waar men woont, kunnen worden toegeschreven aan een verminderd gevoel van samenhorigheid of sociale uitsluiting. Dit proces kan op zijn beurt de afwijzing van democratie als politiek systeem versterken (Tabel 3).

Kortom, hoe meer jongeren discriminatie ervaren, hoe meer ze vatbaar zijn voor anti-democratische stellingen (Mansoury 2020) en anti-systeemattitudes (Mansoury, Kavadias & Echeverria Vincente 2022). De clusteranalyse van Göregen en collega’s (2022) bevestigt dit. Kijkende naar de bovenstaande tabellen denken de meerderheid van de jongeren niet intrinsiek negatief, noch positief, over de gebruikte stellingen. Beide groepen overlappen. Dit impliceert dat de overgrote meerderheid van de jongeren toekomstig een positieve houding ten aanzien van de samenleving en de democratie kunnen aannemen, mits positieve bestendiging (zie hieronder).

Openheid naar andere culturen en medeleven

Toch is er één zekerheid in deze onzekere tijden: Brussel biedt ongekende mogelijkheden. De Brusselse jongeren handelen, interageren en reageren dagelijks met de (superdiverse) realiteit, zowel op school als in hun buurt.

De Brusselse jongeren, in al hun diversiteit, delen in grote mate een openheid ten aanzien van anderen en zichzelf, en geven blijk van een grote mate van medeleven en bereidheid tot sociale toenadering (Spruyt & Van Droogenbroeck 2022). 

Stilstaande bij de vragen naar tolerantie (Tabel 4), stemmen meer dan 9 op de 10 jongeren in met de stelling dat vrienden van een andere origine, een andere huidskleur en levensbeschouwing geen probleem zijn. Volgens hen is het tevens belangrijk om in contact te komen met andere culturen en dat culturen elkaar moeten leren respecteren.

Deze openheid ten aanzien van andere culturen en de hoge mate van compassie vormen een onmiskenbare gedeelde groepsidentiteit onder Brusselse jongeren.

In Brussel voel ik me thuis

Bovendien vormt Brussel een vrijhaven voor deze diverse groep jongeren. Dit komt onder meer tot uiting in de sterke identificatie met hun stad. Tabel 5 illustreert dat sinds de eeuwwisseling het aantal jongeren dat zich thuis voelt in Brussel significant is toegenomen.

Het DEBEST-onderzoek biedt tevens de mogelijkheid om dieper op mogelijke verschillen binnen de jongerengroep in te gaan. Waar een toenemende diversiteit vaak gezien wordt als oorzaak van polarisatie, speelt afkomst evenwel geen rol in de houding van de Brusselse jongeren (Huyge, Janssens & Mansoury 2019). Recent onderzoek bevestigt dit: Brusselse jongeren, of ze nu een migratieachtergrond achtergrond hebben of niet, voelen zich sterker verbonden met Brussel dan met België of hun land van herkomst (Te braak et al 2020). 

Het voorgaande getuigt van een inclusieve samenleving in Brussel. Jongeren ervaren Brussel als een versterkende metafysische eenheid. Hun sociale netwerken en bijhorende normen van vertrouwen, participatie en wederzijdse tolerantie hangen immers sterk samen met de cohesie in hun woonwijk en een gevoel van erkenning binnen een stad die hen verbindt (Mansoury & Saeys 2022).

De school en jeugdwerking als ontmoetingsplaatsen

Ook uit het praktijkonderzoek komen positieve signalen, dewelke door verder onderzoek moeten worden gestaafd, evenals verder uitgediept worden. Engels en Strijbos (2022) illustreren dat de school, als oefenplaats voor de democratie, wezenlijk verschil kan maken. Werken aan sociale cohesie dient gepaard te gaan met wederkerig respect, met verschillen en het versterken van verbondenheid. Controverses moeten daarbij niet worden gemeden, maar juist voorwerp worden van een kritische discussie (Mansoury & Saeys 2022). Een voorwaarde hiertoe is echter dat leerkrachten een set aan vaardigheden dienen te hebben, om op constructieve wijze dergelijke conflicten te mediëren (Göregen et al. 2022). Het is zeker niet de bedoeling om uitsluitend de verantwoordelijkheid bij de school te leggen, we zagen ook dat Brusselse jeugdwerkingsorganisaties positief werk leveren (Saeys & Landsheere 2022). In het algemeen zijn dit niet enkel oefenplaatsen, maar ontmoetingsplaatsen waar Brusselse jongeren van allerlei pluimage zich treffen.

Op weg naar een realistische bril

De reis van DEBEST is aanzienlijk gevorderd, maar bereikte zijn eindbestemming nog niet. Toch kunnen we reeds bij deze doorreis stilstaan bij een aantal lessen.

Het spreekt voor zich dat de jongeren anno 2022 niet die van 1992 zijn, noch die van 2002 of 2012. De leefwereld en identiteit van de Brusselse jeugd staat in continue interactie met de veranderende omgeving waarin die opgroeien, evenals de (externe) uitdagingen die hiermee gepaard gaan. De jongeren gaan opdelen volgens één identiteitskenmerk (bijv. taal, levensbeschouwing enz.) doet de realiteit van een snel veranderende grootstad teniet. De Brusselse jeugd is een bonte mix, elk met hun eigen krachten en een stad die hen verbindt. Hoewel de groep jongeren onderling divers en veelkleurig is, vertonen de meesten onder hen voldoende openheid om het Brussel van morgen te vormen, ondanks – of dankzij – al hun tegenstellingen, angsten, creativiteit en hoop.

In het verlengde hiervan willen we het pleidooi van eerdere onderzoekers over het belang van een gedegen kennis van jongeren in Brussel, los van taalachtergrond, financierende overheden, en status, herhalen (Sacco et al. 2016). Zoals DEBEST heeft bewerkstelligd, heeft Brussel nood aan een interdisciplinaire en transversale onderzoekslijn over jongeren. Cruciaal hierbij is dat dergelijk onderzoek gebeurt in co-constructie met de scholen, jeugdwerkingsorganisaties en overige partners.

Vervolgens willen we een laatste inachtneming met jullie, de lezer, delen. Hoewel dit onderzoeksprogramma focust op de Brusselse jeugd achten we de observaties tevens relevant voor de rest van België. Als jongste gewest en meest diverse gewest van België vormt Brussel een sociaal laboratorium voor de toekomst (Neudt & Maly 2010). Concreet kunnen we aannemen dat de tendensen, troeven en uitdagingen, dewelke hierboven werden toegelicht, steeds meer waarneembaar zullen zijn bij jongeren in de Vlaamse Rand rond Brussel, alsook de rest van Vlaanderen en daarbuiten. Gelet op de recente demografische evoluties in de Vlaamse Rand (Echeverria Vincente & Janssens 2020), evenals de wijzigende schoolpopulatie in deze regio (Huyge 2019; Echeverria Vincente 2021a; Echeverria Vincente 2021b), dringt een gelijkaardige schets zich tevens op in dit aandachtsgebied.

Bibliografie

BISA. (2022). Bevolking. Brussel: Perspective.Brussels.

Costa, R., & De Valk, H.A. (2018). Ethnic and socioeconomic segregation in Belgium: A multiscalar approach using individualised neighbourhoods. European Journal of Population, 34(2), 225-250.

Deboosere, P., Eggerickx, T., Van Hecke, E., & Wayens, B. (2009). The population of Brussels: a demographic overview. Brussels Studies, 3, 1-17.

Degadt, J, De Metsenaere, M, De Vlieger, M, Janssens, R, Mares, Ann en Van Wynsberghe, C (red.). (2012). De internationalisering van de Vlaamse rand rond Brussel. Brussel, ASP nv.

Devleeshouwer, P. (2013). L’apport des méthodes qualitatives à l’étude des ségrégations scolaires. In: Uzance, 3, 32-46.

Echeverria Vicente, N. J., & Janssens, R. (2020). Naar een typologie van de Vlaamse Rand gebasseerd op sociaaleconomische profielen. BRIO Working Paper 7.

Echeverria Vincente, N. (2021a). Evolutie van het aantal leerlingen en simulaties van de toekomstige schoolgaande bevolking (kleuter-, lager- en secundair onderwijs) in de Vlaamse Rand. Fiche, Brussels Informatie- Documentatie en Onderzoekscentrum.

Echeverria Vincente, N. (2021b). Op het kruispunt: Leerlingenstromen in de Vlaamse Rand. Fiche, Brussels Informatie- Documentatie en Onderzoekscentrum.

Engels, N., & Strijbos, J. (2021). De burgerschapscultuur op school. In Kavadias, D., B. Spruyt, N. Engels, G. Van Cappel (red.). Zinnekes zijn DEBEST – Diversiteit aan het werk bij Brusselse jongeren van vandaag. ASP: Brussel.

Federaal Planbureau, STATBEL. (2021). Demografische vooruitzichten 2020-2070. Federaal Planbureau: Brussel.

Hermia, J.P. (2021). Demografische barometer 2020 van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest. Focus 34, Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse.

Huyge, E. (2019). Waar gaan leerlingen naar school? Focus op de Vlaamse Rand (2016-2017 en 2017-2018). Fiche, Brussels Informatie- Documentatie en Onderzoekscentrum.

Huyge, E., Janssens, R., & Mansoury Babhoutak, E. (2019). Commez chez Brussel? Brusselse leerlingen en hun band met Brussel. Fiche, Brussels Informatie- Documentatie en Onderzoekscentrum.

Janssens, R. (2019) De Rand vertaald: Een analyse van de taalsituatie op basis van Taalbarometer 2 van de Vlaamse Rand, BRIO, VUBPRESS, 2019.

Göregen, M.S., Van Raemendonck, V., Van Cappel, G., & Kavadias, D. (2022). Controverses doorbreken in de klas. In Kavadias, D., B. Spruyt, N. Engels, G. Van Cappel (red.). Zinnekes zijn DEBEST – Diversiteit aan het werk bij Brusselse jongeren van vandaag. ASP: Brussel.

Mansoury, E. (2020). Vertrouwen in instellingen en houding ten aanzien van democratie bij Brusselse jongeren. Fiche, Brussels Informatie- Documentatie en Onderzoekscentrum.

Mansoury, E., Kavadias, D., & Echeverria Vincente, N. (2022). Exclusie en anti-systeemattitudes. In Kavadias, D., B. Spruyt, N. Engels, G. Van Cappel (red.). Zinnekes zijn DEBEST – Diversiteit aan het werk bij Brusselse jongeren van vandaag. ASP: Brussel.

Mansoury, E., Saeys M. (2021). De controverse over controversiële onderwerpen in de klas: Saved by the bell?. In Kavadias, D., B. Spruyt, N. Engels, G. Van Cappel (red.). Zinnekes zijn DEBEST – Diversiteit aan het werk bij Brusselse jongeren van vandaag. ASP: Brussel.

Missine, S., Hercot, D., Luyte, S., Englert, M., & Deguerry, M. (2017). Gezondheidsindicatoren van het Brussels Gewest – Algemene Context. Observatorium voor Welzijn en Gezondheid van Brusselhoofdstad. Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie.

Neudt, D., & Maly, I. (2010). Dé culturele identiteit of een meervoudige identiteit? In Identiteit en interculturaliteit: identiteitsconstructie bij jongeren in Brussel (pp. 7–12). Brussel: VUBPRESS.

OGC. (2019). Welzijnsbarometer Brussels Armoederapport 2019. Observatorium voor Gezondheid en Welzijn Brussel. Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie.

Sacco, M., Smits, W., Spruyt, B., Kavadias, D., & D’Andrimont, C. (2016). De Brusselse jeugd: tussen diversiteit en kwetsbaarheid. Brussels Studies. Published. https://doi.org/10.4000/brussels.1344

Saeys, M., & Landsheere, C. (2022). Een circus zet de stad op haar kop. In Kavadias, D., B. Spruyt, N. Engels, G. Van Cappel (red.). Zinnekes zijn DEBEST – Diversiteit aan het werk bij Brusselse jongeren van vandaag. ASP: Brussel.

Spruyt, B., & Van Droogenbroeck, F. (2022). Sociale cohesie bij Brusselse jongeren. In Kavadias, D., B. Spruyt, N. Engels, G. Van Cappel (red.). Zinnekes zijn DEBEST – Diversiteit aan het werk bij Brusselse jongeren van vandaag. ASP: Brussel.

STATBEL. (2021). Bevolking naar herkomst en geboorteland per gemeente. Brussel: Belgische Federale Overheidsdienst.

Te Braak, P., Janssens, R., Surkyn, J., & Glorieux I. (2020). Een cultuursociologische benadering van de Brusselse stadsvlucht. Bruxodus.

Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications. Ethnic and Racial Studies, 30(6), 1024–1054.

[1] De bevraging is afgenomen in 2018, dus voor #BLM (Black Lives Matter) volop circuleerde in Brussel, en voor de COVID-19 pandemie. Mogelijks hebben deze gebeurtenissen de ervaringen van de Brusselse jongeren verder versterkt.