Bevolkingsdynamieken in Brussel, 1992-2022

Inleiding

Op 1 januari 2023 telde het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) officieel 1.241.175 inwoners, hetgeen neerkomt op een toename van 18.538 inwoners tegenover 2022 (BISA 2023). Het BHG zette op die manier zijn ononderbroken bevolkingsgroei sinds 1996 voort. Hoe kunnen we deze aanhoudende bevolkingstoename verklaren? Compenseert het internationaal migratiesaldo de uitstroom naar de rest van België? Wat was de impact van de COVID-19 pandemie en is die blijvend? En zal de Brusselse bevolking blijven groeien?

In deze onderzoeksfiche bespreken we de bevolkingsdynamieken voor de periode 1992-2023. Op basis van de bevolkingsstatistieken van Statbel (2023), het Belgisch statistiekbureau gaan we in op mogelijke factoren die deze bevolkingsdynamiek kenmerken. De gepresenteerde gegevens hebben betrekking op de veranderingen (overlijdens, geboortes en migraties) vanaf 1992 tot 1 januari 2023. Daarnaast blikken we ook vooruit met de meest recente demografische vooruitzichten voor het BHG op basis van de prognoses berekend door het Federaal Planbureau en Statbel (2023).

Bevolkingstoename sinds 2000

Onderstaande figuur (figuur 1) illustreert per leeftijdscategorie de aanzienlijke bevolkingstoename van Brussel tussen 1992 en 2023.

Terugkijkende op deze periode kunnen we spreken van een demografische explosie. 289.958 personen kwamen er in deze periode netto bij, wat neerkomt op een relatieve groei van bijna een kwart (+23,4%). Brussel is bijgevolg nog nooit zo dichtbevolkt geweest. Toch kunnen we deze aangroei niet reduceren tot een eenzijdige demografische ontwikkeling. Er zijn immers meerdere verklarende factoren die hiervoor zorgen.

Algemeen beschouwd is de jaarlijkse bevolkingsgroei in het BHG te verklaren door het feit dat er meer geboortes dan overlijdens worden geregistreerd (een zogenaamd positief natuurlijk saldo) en er meer personen vanuit het buitenland naar Brussel komen dan er naar het buitenland gaan (wat resulteert in een positief internationaal migratiesaldo). Samen compenseren beide het negatieve interne saldo voor Brussel: meer Brusselaars verlaten de hoofdstad voor de rest van het land dan er vanuit Vlaanderen en Wallonië naar Brussel komen.

Figuur 2 visualiseert de loop van de Brusselse bevolking tussen 1992 en 2022. Aanvullend op deze figuur worden de bevolkingsdynamieken verder toegelicht aan de hand van duidende figuren.

De natuurlijke loop van Brussel

Figuur 3 illustreert het positief natuurlijk saldo in het BHG voor de periode 1992-2022. Dat natuurlijk saldo drukt het verschil uit tussen de aangroei door geboortes minus de krimp door overlijdens. Uit onderstaande figuur blijkt duidelijk het overschot van het aantal geboren Brusselaars ten opzichte van het aantal sterftegevallen.

Tussen 2003 en 2014 nam het natuurlijk saldo gestaag toe tot meer dan 9.000 eenheden. Overeenkomstig droeg het in die jaren aanzienlijk bij tot de groei van de Brusselse bevolking. Hoewel dat saldo positief blijft, kunnen we vanaf 2014 een daling waarnemen, met inbegrip van een extra dip tijdens het eerste COVID-19-jaar. De geobserveerde afname is voornamelijk toe te schrijven op het conto van het dalende geboortecijfer, terwijl de mortaliteit relatief stabiel blijft. Dit laatste is het gevolg van de jonge leeftijdsstructuur van het BHG (Hermia 2023). Het jaar 2020 wordt zoals aangegeven gekenmerkt door een aanzienlijk lager natuurlijk saldo dan de voorgaande jaren, als gevolg van de oversterfte in de nasleep van de COVID-19 pandemie. Vanaf 2021 hernemen de sterfte- en geboortecijfer zich opnieuw tot op een niveau relatief gelijklopend aan dat van vóór de pandemie. Derhalve blijft het natuurlijke saldo een belangrijke rol spelen in de Brusselse bevolkingsevolutie.

Brussel: een aankomstplaats voor internationale migratie

De Brusselse bevolkingsdynamiek is de afgelopen anderhalve eeuw aanzienlijk beïnvloed geweest door migratie (Deboosere et al. 2009). Dit is vandaag niet anders.

Hoewel het natuurlijk saldo positief is, dient de belangrijkste verklaring voor de jaarlijkse bevolkingsgroei van Brussel sinds 1996 voornamelijk gezocht te worden in het internationaal migratiesaldo. De internationale oriëntatie van Brussel is hier een belangrijke conditie toe gebleken. Brussel is immers van oudsher een vrijhaven voor politieke en andere vluchtelingen. Belangrijke kantelpunten voor Brussel die zorgden voor de verdere toename, waren de val van de Berlijnse Muur (1989) met de inherente uitbreiding van de Europese Unie (2004) en het vrije verkeer van personen in de Unie. De huidige instroom is vooral een spiegel van de internationale migratiestromen uit verschillende conflictgebieden in de wereld. Momenteel zien we bijvoorbeeld vooral het effect van de oorlog in Oekraïne (Hermia 2023).

Tabel 1 illustreert de inwijking en uitwijking vanuit het buitenland van en naar Brussel voor de periode 1992-2022.

Uit tabel 1 kunnen we opmaken dat de omvang van de internationale migratie in loop van de twee decennia sterk is toegenomen. Waar het internationale migratiesaldo in de jaren 1990 relatief stabiel bleef, stijgt deze sterk in de jaren 2000 met een piek van 29.412 eenheden in 2010. Sinds 2010 schommelt het internationale migratiesaldo evenwel aanzienlijk, vooral vanwege externe ontwikkelingen.

Opvallend is het internationale migratiesaldo in 2016, dat een stuk lager ligt dan in 2014 en 2015. Dit was een gevolg van een terugval in het aantal immigraties vanuit het buitenland in combinatie met een hoge aantal schrappingen in dat jaar. Het gaat hierbij om een gericht fenomeen. In 2016 hebben een aantal Brusselse gemeenten deze administratieve schrappingen uit het register op grotere schaal uitgevoerd in vergelijking met voorgaande jaren. Na deze daling van 2016 zien we tussen 2017 en 2019 opnieuw een sterkere positieve internationale migratieloop. De terugval in de daaropvolgende periode (2020-2021) kan op conto van de COVID-19 pandemie worden geschreven. In die periode werden onder meer de grenzen gedurende drie maanden gesloten (maar in andere landen soms nog langer), waardoor de internationale immigratie aanzienlijk daalden. Het hoge internationale migratiesaldo in 2022 is dan weer te verklaren door de grote toestroom van Oekraïners in de nasleep van de oorlogssituatie na de Russische invasie van 24 februari 2022 (Hermia 2023).

Deze immigratiestroom wordt deels gecompenseerd door emigratie, de uitstroom vanuit Brussel naar het buitenland. In 2022 immigreerden er 52.470 personen uit het buitenland naar Brussel, terwijl er 15.994 mensen emigreerden vanuit Brussel naar het buitenland. Uit de tabel kunnen we afleiden dat deze emigratiestroom een quasi lineair verloop volgt tussen 2001 en 2018. De terugval sindsdien is deels te verklaren door het lagere internationale immigraties in 2020, die in 2021 maar weinig is toegenomen.

Samengevat verhuisden meer buitenlanders naar Brussel dan er personen naar het buitenland verhuisden vanuit het Gewest. In het totaal gaat het, voor de periode 1992-2022, om 1.275.086 inwijkingen (zijnde de optelsom van immigratie, verandering register en heringeschreven personen overheen een periode) tegenover 812.111 uitwijkingen (de optelsom van emigratie, veranderd register en ambtshalve schrappingen overheen een periode). We mogen deze optelsom evenwel niet als één-op-één beschouwen. Het zijn soms dezelfde mensen die naar Brussel komen en terug uit Brussel vertrekken. Sommige mensen blijven een aantal jaren, anderen vertrekken nog binnen hetzelfde jaar. De boodschap is vooral: Brussel is geen stilstaande vijver waar men geboren en getogen is, maar een stad die dankzij migratie een bijzondere dynamiek en uitstraling kent. Deze voortdurende internationale instroom draagt ook in belangrijke mate bij tot de dynamiek van de interne migraties in België.

BRUXODUS, een stadsvlucht naar de rest van het land

Zoals reeds 50 jaar het geval is verliest Brussel als gevolg van suburbanisatie nog steeds systematisch inwoners aan Vlaanderen en Wallonië. Het verschil tussen de interne uitwijking uit Brussel en de interne inwijking naar Brussel resulteert in het intern migratiesaldo. In een periode van twintig jaar verdrievoudigde het intern migratiesaldo van -6.000 naar -19.000 migraties, met een piek van 21.000 eenheden in 2021. Figuur 4 visualiseert deze bevolkingsdynamiek.

De inwijking vanuit Vlaanderen of Wallonië naar Brussel is sinds 2000 relatief stabiel en schommelt tussen 21.000 en 25.000 eenheden. Toch verlaten meer Brusselaars het BHG voor de rest van het land, met een duidelijke uitstroom naar de nabije Vlaamse Rand en de Dendervallei (De Maesschalk & Van Cappel 2023).

Figuur 4 illustreert deze bewegingen. Sinds het jaar 2000 neemt het negatief intern saldo gestaag toe. In 2022 verlieten niet minder dan 44.300 personen het BHG om zich in de twee andere gewesten van het land te vestigen. Dat is een stijging van de uitstroom met 16.800 eenheden, of +61,7%, ten opzichte van het jaar 2000. Dat de uitwijking in 2022 in de lijn ligt van deze van 2021 consolideert het beeld dat de COVID-19 pandemie de suburbanisatie heeft versterkt. Het is echter te vroeg om te spreken van een nieuwe stadsvluchtexplosie zoals Brussel vorige eeuw heeft gekend. De suburbanisatie tussen de jaren 1960 en 1990 zorgde voor een demografische aderlating, en droeg in de jaren 1970 en 1980 bij aan de Brusselse bevolkingskrimp (De Maesschalk et al. 2015). De motieven voor dergelijke verhuisbewegingen vallen buiten het bestek van deze fiche maar komen uitgebreid aan bod in het BRUXODUS-project (Janssens 2017; 2020).

Bevolkingsprognoses

De huidige dynamieken vormen uiteraard geen eindpunt. De stad blijft in beweging. Op basis van de relatieve bijdrage van elk van de verklarende factoren kunnen bevolkingsprognoses voor het BHG worden berekend. Een beleidsmatig relevante vraag is of de Brusselse bevolkingsgroei al dan niet zal blijven aanhouden.

Opvallend, en in tegenstelling tot Vlaanderen en Wallonië, stabiliseert de bevolking van het BHG zich in de nabije toekomst. De prognose van het Federaal Planbureau en Statbel schetst een beeld waarbij de bevolking van Brussel tot 2046 nauwelijks zal blijven groeien en vervolgens zelfs licht zal afnemen tegen 2070 (onder de assumptie van gelijkblijvende voorwaarden). Figuur 5 presenteert enerzijds de historische reeksen tussen 1992 en 2022, en anderzijds de demografische vooruitzichten voor de periode 2023-2070.

Een dergelijk scenario houdt rekening met de voornaamste componenten van de demografische groei in België (overlijdens, geboortes en migraties). Op basis van deze componenten wordt verondersteld dat de Brusselse bevolkingsgroei op termijn voornamelijk wordt afgeremd door de grotere uitstroom vanuit het BHG naar de rest van België dat niet langer gecompenseerd wordt door de internationale migratie, noch het natuurlijk saldo. Gelet op bovenstaande gegevens kunnen we dus verwachten dat de Brusselse bevolkingsgroei de komende jaren zal stabiliseren en op termijn zelf krimpt, zoals geïllustreerd in figuur 6.

Slotbedenkingen

De Brusselse bevolking is aanzienlijk gegroeid sinds eind jaren 1990. Dit gebeurde weliswaar met wisselende snelheden. Globaal beschouwd staan drie factoren in voor deze demografische evoluties.

De eerste factor, de natuurlijke loop van de bevolking, heeft een toenemende positieve invloed gehad op de netto bevolkingsgroei van Brussel. De tweede factor, met name de internationale migratie is en blijft evenwel de voornaamste drijvende kracht achter de Brusselse demografische groei. De derde factor, de interne migratie van en naar Brussel binnen België, heeft daarentegen een voortdurende en toenemende neerwaartse invloed gehad op de evolutie van de bevolking.

De relatief robuuste bevolkingsprognoses van het Federaal Planbureau en Statbel (2023) verwachten een stabilisatie van de Brusselse bevolkingsgroei voor de komende jaren en op termijn potentieel een bevolkingskrimp. De afname van internationale migratie en toename van interne (e)migratie lijken dit mee in de hand te zullen werken. Een dergelijke demografische ontwikkeling vormt echter een mogelijke hypotheek voor de toekomst van Brussel.

Ongeacht de effectieve uitkomst van de bevolkingsprognoses, dient het BHG anno 2023 reeds aandacht te hebben voor de wezenlijke uitdagingen gelieerd aan de actuele bevolkingsdynamieken. Een duurzame toekomst voor Brussel vergt een geïntegreerd beleid met aandacht voor de demografische gevolgen, op domeinen zoals onderwijs, tewerkstelling, woningaanbod, mobiliteit, leefomgeving, gezondheid enz. De ervaring met de suburbanisatie uit de vorige eeuw wijst ons immers op de mogelijke risico’s voor de leefbaarheid van de stad van een dergelijk scenario (Vandermotten 2014). 

Bibliografie

BISA (2023). Loop van de bevolking.

Deboosere, P., Eggerickx, T., Van Hecke, E., en Wayens, B. (2009). De Brusselse bevolking: een demografische doorlichting. Synthesenota, SGB nr. 3. Brussels Studies.

De Maesschalck, F. , Van Cappel G. (2023). Bevolkingsdynamieken in de Vlaamse Rand. BRIO.

De Maesschalck, F. , De Rijck, T., & Heylen, V. (2015). Over de grens: sociaal-ruimtelijke relaties tussen Brussel en Vlaams‑Brabant. Brussels Studies.

Hermia, J-P. (2023). Focus nr. 61 – Demografische barometer van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. BISA.

Statbel, en Federaal Planbureau (2023). Bevolkingsvooruitzichten.

Statbel (2023). Loop van de bevolking.

Vandermotten, C. (2014). Bruxelles, une lecture de la ville de l’Europe des marchands à la capitale de l’Europe. Université Libre de Bruxelles.

[1] De veranderingen van register (binnen) verwijst naar personen die overgegaan van het wachtregister naar het gewoon bevolkingsregister, bijvoorbeeld door regularisatie.

[2] Heringeschrevenen zijn personen voorheen ambtshalve geschrapt (zie infra) werden en later opnieuw aangetroffen werden in de gemeenten, tijdens datzelfde kalenderjaar

[3] De veranderingen van register (buiten) betreft personen die van een gewoon bevolkingsregister overgaan naar het wachtregister.

[4] De ambtshalve geschrapte personen worden geschrapt uit het register als wordt dat vastgesteld dat deze niet langer woonachtig is op zijn/haar adres, noch gedomicilieerd is elders in België, zonder dat deze overleden is of heeft bekendgemaakt naar het buitenland te zijn geëmigreerd.